|
PURAANIC SUBJECT INDEX पुराण विषय अनुक्रमणिका (Suvaha - Hlaadini) Radha Gupta, Suman Agarwal & Vipin Kumar
|
|
|
हविः *अथ हविरावपति । अग्नेस्तनूरसि वाचो विसर्जनमिति यज्ञो हि तेनाग्नेस्तनूर्वाचो विसर्जनमिति यां वा अमूं हविर्ग्रहीष्यन्वाचं यच्छत्यत्र वै तं विसृजते ..... अथ हविष्कृतमुद्वादयति । हविष्कृदेहि हविष्कृदेहीति वाग्वै हविष्कृत् श- १ । १ । ४ । ११ ।। *अथ हविरधिवपति । धान्यमसि धिनुहि देवानिति धान्यं हि देवान्धिनवदित्यु हि हविर्गृह्यते - १.२.१.[१८] *तद्यदेवं पिनष्टि । जीवं वै देवानां हविरमृतममृतानामथैतदुलूखलमुसलाभ्यां दृषदुपलाभ्यां हविर्यज्ञं घ्नन्ति – माश १.२.१.२० *त उ हाप्त्या ऊचुः । अत्येव वयमिदमस्मत्परो नयामेति कमभीति य एवादक्षिणेन हविषा यजाताऽइति तस्मान्नादक्षिणेन हविषा यजेताप्त्येषु ह यज्ञो मृष्ट आप्त्या उ ह तस्मिन्मृजते योऽदक्षिणेन हविषा यजते – माश १.२.३.[४] *हवींषि ह वा आत्मा यज्ञस्य स यदेव पुरस्ताद्धविषां जुहोति तत्पुरस्ताच्चक्षुषी दधाति – माश १.६.३.३९ *सोमाहुतिरेवान्याज्याहुतिरन्या तत एषा केवली यत्सोमाहुतिरथैषाज्याहुतिर्यद्धविर्यज्ञो यत्पशुस्तदाज्यमेवैतत्करोति । श. १ । ७ । २ । १० ।। *त्र्यम्बकहविर्यागः – ते (पुरोडाशाः) वा अक्ताः स्युः । अक्तं हि हविस्त उ वा अनक्ता एव स्युरभिमानुको ह रुद्रः पशून्त्स्याद्यदञ्ज्यात्तस्मादनक्ता एव स्युः - माश २,६,२, ६ । अक्ताः – आज्येनाभिघारिताः । प्रच्युतं वा एतदस्माल्लोकादगतं देवलोकं यच्छृतं हविरनभिघारितम् – सायणभाष्यम् *शिर एवास्य (पुरुषस्य) हविर्धानम् । वैष्णवं देवतयाथ यदस्मिन्त्सोमो भवति हविर्वै देवानां सोमस्तस्माद्धविर्धानं नाम। माश ३, ५.३, २ । *स यद्यनु निर्वपेद्दद्याद्दक्षिणां नादक्षिणं हविः स्यादिति ह्याहुर्दर्शपूर्णमासयोर्ह्येवैषा दक्षिणा यदन्वाहार्य इति - माश ११, १, ३, ७; (तु काठ ३७,१२) । *तत्रो यच्छक्नुयात्तद्दद्यान्नादक्षिणं हविः स्यादिति ह्याहुः – माश ११.१.४.४ *मासा हवींषि।.......अर्धमासा हविष्पात्राणि। - माश ११.२.७.४ *चतुर्होतारः -- ..... वाचस्पतिर् होता , मन उपवक्ता , प्राणो हविः..... – मै १.९.१, *अभिघार्या३ नाभिघार्या३, इति मीमांसन्ते , यदभिघारयेद् रुद्रायास्य पशूनपिदध्यात् , तन् न सूर्क्ष्यं , अभिघार्या एव , न हि हविरनभिघृतमस्ति । मै १, १०, २० । *यस्य वै हविरप्रतिष्ठितमप्रतिष्ठितः सो , अप्रतिष्ठिता अस्य त्र्यम्बका – मै १.१०.२० *हविर्वै दीक्षितः, यदा वै हविर्यजुषा प्रोक्षत्यथ हविर्भवति, यद्यजुषा स्नपयति हविरेवैनं अकर्, – मै ३.६.२, ३.६.६, काठ २३.१, क ३५.७, तैआ ५.२.२ *प्राणापानौ वै पृषदाज्यं, आत्मा हवि , र्यत्पृषदाज्यं जुहोति , आत्मन् वा एतत् पशोः प्राणापानौ दधाति – मै ३.१०.४ *आसाद्य वै हविः सामिधेनीरन्वाहुरेतत् खलु वा एतर्हि हविर्यत् सोमस्तस्मात् सोमं उपावहृत्यान्वाह - मै ४.५.३ *अग्ने महान् असि ब्राह्मण भारत इति । अग्निर् वै भरतः । स वै देवेभ्यो हव्यम् भरति । अथ यद् यजमानस्य आर्षेयम् आह । न ह वा अनार्षेयस्य देवा हविर् अश्नन्ति । तस्माद् अस्य आर्षेयम् आह । - कौब्रा. ३.२ तैआ २.१७.२, ३.१.१
*वाक्
च वै मनश्च हविर्धाने ।
वाचि च वै मनसि च इदम् सर्वम् हितम्
। *अयं वै लोको दक्षिणं हविर्धानम्। प्रतिष्ठा वा अयं लोकः । कौ ९.४
*अकृत्स्नैव
वा
एषा
देवयज्या
यद्धविर्यज्ञः
।
अथ
एषा
एव
कृत्स्ना
देव
यज्ञा
यत्
सौम्यो
अध्वरः
।
तस्मात्
सौम्य
एव
अध्वरे
प्रवृत
आहुती
जुह्वति
न
हविर्
यज्ञ
इति
।
कौ०
१०
।
६
।। *तस्य वा एतस्य यज्ञस्य मेघो हविर्धानं विद्युदग्निर्वर्षꣳ हविस्तनयित्नुर्वषट्कारो यदवस्फूर्जति सोऽनुवषट्कारो तैआ २.१४.१ *वाग्जुहूर्मन उपभृद्धृतिर्ध्रुवा प्राणो हविः सामाध्वर्युः स वा एष यज्ञः प्राणदक्षिणोऽनन्तदक्षिणः समृद्धतरः – तैआ २.१७.२ *वाग्घोता । दीक्षा पत्नी । वातोऽध्वर्युः । आपोऽभिगरः । मनो हविः । तपसि जुहोमि, इति - तैआ ३.६.१ *महाहविर्होता । सत्यहविरध्वर्युः, अच्युतपाजा अग्नीत् । - तैआ ३.४.५ *वसन्तो अस्याऽऽसीदाज्यम् । ग्रीष्म इध्मः शरद्धविः तैआ ३.१२.३ ५. हविः पर्यग्निकृतः (सोमः) । काठ ३४,१५ । ६ हविरुपावहृतः (सोमः) । काठ ३४, १५ । ७. हविर्वा एतद्यदग्निहोत्रम् । काठ ६, ४ ।। तस्माद्यस्य कस्यै च देवतायै हविर्गृह्यते भागिन्यावेवास्याम् (देवतायाम्) अशनापिपासे भवतः। - ऐआ २.४.२, ऐउ १.२.५ शिरो वा आघारः आत्मा हविः – मै ३.१०.४ आत्मा वै हविः काठ ८.५ ऐन्द्रावैष्णवं हविः काठ १२.२ धानाः करंभः परिवापः पुरोडाशः पयस्येत्येष वै यज्ञो हविष्पंक्तिः....... हरिवाँ इन्द्रो धाना अत्तु पूषण्वान्करम्भं सरस्वतीवान्भारतीवान्परिवाप इन्द्रस्यापूप इति हविष्पंक्त्या यजति । ऐ० २ । २४ ।। न ह वा अव्रतस्य देवा हविरश्नन्ति तस्मादुपवसत्युत मे देवा हविरश्नीयुरिति।– ऐ ७.११, कौ ३.१ मनो होता तै २.१.५.९ यजमानो हविः काठ ६.४, क ४.३
हविर्धान १. शिर एवास्य (पुरुषस्य) हविर्धानम् । वैष्णवं देवतयाथ यदस्मिन्त्सोमो भवति हविर्वै देवानां सोमस्तस्माद्धविर्धानं नाम। माश ३, ५.३, २ । २. एतद्वै देवानां निष्केवल्यं यद्धविर्धानम् । माश ३, ६, १, २३ । ३. तस्य (पुरुषस्य ) शिर एव हविर्धाने । कौ १७, ७ ।। ४. ( सोमः ) द्यौर हविर्धाने । काठ ३४,१४ ।। ५. शिर एवास्य ( यज्ञस्य ) हविर्धानम् । माश ३, ५,३,२ । ६. हविर्वै हविर्धाने । क ४०, १ ॥ इन्द्रो हविर्धाने (सोमः) – तैसं ४.४.९.१ गायत्रं साम हविर्धानम् – मै ३.४.४, काठ २१.१२ घर्म या ते दिवि शुक्। या गायत्रे छन्दसि। या ब्राह्मणे या हविर्धाने तां त एतेनावयजे। - तैआ ४.११.१ दिवं ते धूमो गच्छत्विति हविर्धानात्तेनान्तरिक्षं ज्योतिः – मै ३.९.४ द्यौर्हविर्धानम् – तै २.१.५.१ प्राचीनवंशं हविर्धानं मिनोति, ऊर्ध्वा हि द्यौः – मै ३.८.९ हविर्धानं दिवः (देवाः प्रत्यकुर्वत) – मै ३.८.१, काठ २४.१०, क ३८.३ द्यावापृथिवी वै देवानां हविर्धाने आस्ताम्। ऐ १.२९ यद्धविर्धानयोर् नाराशंसा सीदन्ति तत् पितृषु जुहोति – माश ३.६.२.२५ शिरो वा एतद्यज्ञस्य यद्धविर्धानम् – काठ २५.८ वैष्णवं वै हविर्धानम् – मै ३.८.७, काठ २५.८, क ४०.१, माश ३.५.३.१५ वैष्णव्या हविर्धानम् (उपचरति) – मै ४.६.५ शिरो हविर्धानम् – मै ३.८.८, ४.५.९ अदितिस्सदोहविर्धानाभ्याम् (समागच्छतु) – काठ ९.१० एष वै हविर्धानी यो दर्शपूर्णमासयाजी .....य एवं विद्वान् दर्शपूर्णमासौ यजते हविर्धान्य् अस्मीति सर्वम् एवास्य बर्हिष्यं दत्तम् भवति – तैसं २.५.६.३ अथ यदस्मिन्त्सोमो भवति हविर्वै देवानां सोमस्तस्माद्धविर्धानं नाम । श० ३ । ५ । ३। २ वैष्णवं हि हविर्धानम् । श० ३। ५ । ३ । १५ एतद्वै देवानां निष्केवल्यं यद्धविर्धानम् । श- ३.६.१.२३ ।।
शिर एवास्य
( यज्ञस्य) हविर्धानम् श ३। ५ ।३ ।२।। तस्य (पुरुषस्य) शिर एव हविर्धाने । कौ १७.७ । द्यौर्हविर्धानम् । तै० २ । १ । ५ । १ ।।
द्यावापृथिवी वै देवानां हविर्धाने आस्ताम् । ऐ० १ । २९ ।। हविर्यज्ञः
अकृत्स्ना वा एषा देवयज्या यद्धविर्यज्ञ । गो० उ० २ । १७ ।। १ चत्वारो ह्येते हविर्यज्ञस्यर्त्विजः । ब्रह्मा होताऽध्वर्युरग्नीत् । तै. ३ । ३ । ८ । ७-८ ।।
हविर्यज्ञैर्वै देवा इमं लोकमभ्यजयन्नन्तरिक्षं पशुमद्भिः सोमैरमुम्।
तां
१७ ।१३ । १८ ।। अर्धमासा हविष्पात्राणि । श० ११ । २ । ७ । ४ ।। हविष्मन्तः ऋ २ । २७ । १) पशवो वै हविष्मन्तः । श १ । ४ ।१ । ९ ।। अर्द्धमासा हविष्मन्तः । गो.पू. ५.२३ हविष्यः यो व ऊर्मिर्हविष्य इति यो ऊर्मिर्यज्ञिय इत्येवैतदाह । श ३ । ९ । ३ । २५ ।। हव्यदातिः ऋ ६। १६ । १० । यजमानो वै हव्यदातिः । श० १ ।४ । १ । २४ ।। हव्यवाड्
वायुर्वै तूर्णिर्हव्यवाड्वायुर्देवेभ्यो हव्यं वहति । ऐ० २ । ३४ ।। हव्यवाहनः एष हि हव्यवाहनो यदग्निः । श० १ । ४ । १ । ३९ ।।
|